Levensvragen

Veel mensen worstelen met dit soort levensvragen. Het zijn vragen die opkomen bij het tellen van de jaren. Vaak ook zijn het vragen die ontstaan bij een ingrijpende gebeurtenis in het leven. Zoals het overlijden van een partner of het verlies van de vaste baan. Wie ouder wordt, ziet de kring rondom hem of haar heen steeds kleiner worden. Ook lichamelijke en geestelijke achteruitgang zet mensen eerder aan tot het stellen van dit soort levensvragen. Je bent minder mobiel, je bent minder vitaal. Zingeving, noemen we het ook weleens. De laatste jaren is er vanuit de toenemende aandacht voor eenzaamheid steeds meer aandacht voor want eenzaamheid gaat vaak gepaard met verlies van zin in het leven. Mensen die eenzaam zijn, gaan zich eerder afvragen wat zij er nog toe doen in het leven. Omdat eenzaamheidsaanpak het domein is van welzijnswerkers, hebben zij in toenemende mate te maken met levensvragen waar vaak geen praktisch antwoord op te geven is.

"Zit er nog iemand op mij te wachten?"

Zingeving: wat is dat eigenlijk?

Maar wat verstaan we eigenlijk onder dat diepzinnige begrip ‘zingeving’? Rode draad in de veelheid van definities zijn een aantal termen die keer op keer terugkomen. Het gaat om de waarde die je aan het leven toekent, de betekenis die het leven voor iemand heeft. Het is ook een doel hebben in het leven. Of letterlijk: je leven zin geven, zowel alledaags (‘hoe vul ik mijn dagen in’) als meer existentieel (‘wat is de zin van mijn leven’). Zingeving kan nauw verbonden zijn met persoonlijke overtuigingen en spiritualiteit of met geloof. Het draagt bij aan de kwaliteit van leven en het is ook een onderdeel van gezondheid: in het denken over ‘positieve gezondheid’ is zingeving daar een van de zes pijlers (Institute for Positive Health).

Er is nog te weinig aandacht voor zingeving

Zaken als zingeving en spiritualiteit staan steeds meer in de belangstelling. Toch is zingeving nog een grotendeels onontgonnen gebied. Dat schrijft de Raad voor Ouderen in 2019 in een advies aan de toenmalige minister De Jonge. Te weinig hebben eerstelijnszorg, zorgverzekeraars, media en samenleving in de gaten hoe belangrijk het is dat mensen ook op latere leeftijd ervaren dat hun leven zinvol is. Daarom komt de Raad voor Ouderen met een aantal aanbevelingen:

Besteed in het onderwijs en de opvoeding meer aandacht aan persoonsontwikkeling en burgerschap
Zorg voor aandacht voor zingeving in de opleiding en nascholing van huisartsen en andere professionals
Zet buurtprojecten op met woonvormen voor gelijkgestemden en technologie op maat
Bereid ouderen beter voor op het ouder worden en laat de omgeving daarbij helpen
Ontwikkel campagnes over de realiteit van het ouder worden
Ondersteun mantelzorgers en vrijwilligers bij rouwverwerking en geestelijke zorg
Geef meer aandacht aan mensen met een lage sociaal-economische status en andere bijzondere groepen

Aandacht die zich dubbel uitbetaalt

Aandacht voor zingeving vergroot niet alleen het welbevinden van mensen op leeftijd zelf. De Raad voor Ouderen voorziet dat interventies zichzelf terugverdienen. Mensen die nog altijd ervaren dat hun leven zinvol is, doen minder een beroep op professionals. Daardoor zullen de zorgkosten die de maatschappij voor deze doelgroep maakt afnemen.

Zingeving en huisbezoek aan 75+

Zingeving komt bij wmo radar in beeld als buurtcoaches tijdens de huisbezoeken aan 75-plussers worden geconfronteerd met ouderen die eigenlijk nergens meer zin in hebben en voor wie ‘het allemaal niet meer zo hoeft’. Achter die gesprekken gaat vaak eenzaamheid schuil. Die ‘eenzaamheid’ kan verschillende betekenissen hebben.

Bij sociale eenzaamheid hebben mensen weinig contacten, zoals contacten met vrienden, kennissen of collega’s.
Bij emotionele eenzaamheid is er het gemis aan een sterke band met één of enkele personen. Meestal gaat het dan om een levenspartner.
In toenemende mate komt existentiële eenzaamheid voor. Dan gaat het om dieper liggende vragen, zoals wat nog de betekenis van het leven is of waarom iemand op aarde is.

Irene van Binsbergen, geestelijk verzorger (projectleider Het Goede gesprek bij wmo radar) en Esther de Jong-Mudde, buurtcoach senioren van wmo radar over zingeving en samenwerken in de ondersteuning bij levensvragen. Video: Agora, project Geestelijke Verzorging Thuis

Het is vooral de existentiële eenzaamheid waarbij buurtcoaches van wmo radar met lege handen staan. Welzijnswerkers zijn van huis uit doeners. Praktisch ingesteld, gefocust op het vinden van oplossingen en het geven van antwoorden. De instrumenten die de buurtcoach daarvoor in handen heeft, zijn traditioneel gericht op het vergroten van het netwerk van mensen en hen aanzetten tot activering.

De praktische en oplossingsgerichte aanpak is niet waar iemand met existentiële vragen mee geholpen is. De hulpvraag bij mensen die een gebrek aan zingeving ervaren is ook vaak te weinig concreet om er het maatschappelijk werk voor in te schakelen. En als buurtcoaches het al zélf zouden willen aanpakken, missen ze er vaak de competenties en de tijd voor. Hoe voer je zo’n gesprek met iemand die ouder is en zich afvraagt wat hij of zij er nog toe doet in het leven? We zijn het in onze samenleving verleert om daar bij stil te staan en mee om te gaan.

‘Geestelijke verzorging is een aparte tak van sport. Wij lopen natuurlijk tegen moeilijke vragen aan, maar Irene kan er dieper op ingaan. Zij weet precies welke vragen ze moet stellen. Het grootste voordeel van samenwerken met een geestelijk verzorger is dat zij echt de tijd heeft om in te gaan op trage vragen. Tijd die ik vaak niet heb.’

Esther de Jong-Mudde, buurtcoach senioren wmo radar

Ooit het domein van kerken

De aandacht voor levensvragen en zingeving is nooit het terrein geweest van welzijn en zorg. Die vragen werden traditioneel gesteld binnen de kerken of levensbeschouwelijke organisaties. De ontkerkelijking binnen het christelijk geloof heeft er echter voor gezorgd dat steeds minder mensen begeleiding vinden bij het zoeken naar antwoorden op hun levensvragen. Het kerkbezoek daalt al jaren. Een huisarts, die een cliënt op het spreekuur krijgt die zijn gebrek aan zingeving duidelijk maakt, kan niet langer meer verwijzen naar de vertrouwde geestelijk verzorgers: de dominee, de pastoor of de imam. De enige plekken waar geestelijke verzorging nog standaard wordt aangeboden zijn instellingen, zoals ziekenhuizen en de gevangenis.

Corona als trigger

Aandacht voor zingeving heeft ook te maken met de tijdgeest. We leven in een eeuw waarin de ontwikkelingen elkaar snel opvolgen. De invloed van technologie wordt groter, mensen leven individualistischer. Corona fungeerde nog eens als katalysator. Ouderen en jongeren zijn de groepen die het hardst door de beperkende maatregelen getroffen zijn. Het waren ouderen die nog minder bezoek kregen dan normaal. Voor hen werd de vraag of zij er nog toe deden urgenter. Die existentiële eenzaamheid is niet alleen het exclusieve domein van mensen op leeftijd. Ook jongeren kunnen met levensvragen worstelen, niet alleen maar aangewakkerd in de coronatijd waarin zij geen leeftijdgenoten konden ontmoeten, geen fysiek onderwijs konden volgen, geen activiteiten konden doen of konden uitgaan.